Nguyễn Công Đản

 Tôi có may mắn được cùng các văn nghệ sỹ Hưng Yên đi thực tế sáng tác tại một số địa phương do Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Hưng Yên tổ chức, trong đó có làng Vũ Đại nơi chôn rau, cắt rốn của liệt sỹ-nhà văn Nam Cao, nay  là thôn 4 thuộc  xã Hòa Hậu huyện Lý Nhân tỉnh Hà Nam. Đó là một chuyến đi bổ ích và lý thú, mang lại cảm súc mới mẻ và nhiều tư liệu quý, ý tưởng sáng tác cho văn nghệ sỹ Hưng Yên.

Cách đây đã mấy chục năm, khi còn ngồi trên ghế nhà trường phổ thông, chúng tôi đã được cô giáo dạy văn giảng giải, phân tích cho nghe truyện ngắn Chí Phèo của nhà văn Nam Cao. Giờ học ngày ấy, tuy chưa cảm nhận được bao nhiêu, song qua bài giảng của cô giáo, tôi vẫn nhớ đây là một tác phẩm văn học hiện thực phê phán xuất sắc của nền văn học Việt Nam, viết về người nông dân nghèo trước cách mạng tháng 8 năm 1945. Qua tác phẩm nhà văn  phê phán mạnh mẽ xã hội thực dân phong kiến tàn bạo, tàn phá cả thể xác, tâm hồn người nông dân lao động, thể hiện tư tưởng nhân đạo tốt đẹp, niềm tin vào bản chất lương thiện của con người.

Xuyên suốt tác phẩm là hình ảnh nhân vật Chí Phèo, một người nông dân lương thiện, khỏe mạnh, thật thà bị xã hội thực dân đẩy vào con đường bần cùng, tha hóa, biến chất. Năm 20 tuổi anh Chí đi làm canh điền thuê cho nhà Bá Kiến- một địa chủ giàu có, keo kiệt, độc ác, tàn bạo nhất vùng. Tại nhà Bá Kiến, anh Chí bị vợ ba ông Bá Kiến lẳng lơ, hám tình lợi dụng, ông Bá Kiến nổi ghen, đẩy anh Chí vào tù. Nhà tù thực dân đã biến anh Chí lương thiện thành con quỷ dữ của làng Vũ Đại, với cái đầu cạo trọc, hàm răng trắng hếu, trên khuôn mặt hiện lên vết sẹo dài, suốt ngày rượu chè bê tha, rạch mặt ăn vạ, rồi trở thành kẻ đâm thuê, chém mướn cho Bá Kiến.

Từ khi gặp được Thị Nở, với tình yêu thương mộc mạc, chân thành và hương vị bát cháo hành, Thị Nở như liều thuốc hữu hiệu giải độc tâm hồn Chí Phèo. Những tưởng từ đây cuộc đời Chí Phèo bước sang trang mới với ước mơ bình dị, là muốn được làm người lương thiện, mái ấm gia đình, có vợ, có chồng, thì lời của bà cô Thị Nở lại như nhát dao chém vào hạnh phúc mới nhen nhóm còn mong manh mà Chí Phèo, Thị Nở vừa dành cho nhau. Bên tai thị Nở còn văng vẳng đâu đây lời nói cay nghiệt của bà cô;  “Đàn ông chết hết cả rồi sao, mà lại đâm đầu đi lấy một thằng không cha. Ai lại đi lấy một thằng chỉ có một nghề là đi rạch mặt ra ăn vạ”, “Ai lại đi lấy thằng Chí Phèo!”. Nghe theo lời bà cô, Thị Nở từ chối tình yêu của Chí Phèo. Chí Phèo như bị dồn  vào bước đường cùng. Trong nỗi đau tột độ, Chí Phèo xách dao tìm đến nhà Thị Nở với ý đồ đâm chết cả nhà Thị, nhưng hắn lại đến nhà Bá Kiến như một thói quen, rồi mơ hồ nhận ra Bá Kiến mới là nguồn cơn gây lên bi kịch của cuộc đời mình. Chí Phèo giết chết Bá Kiến và tự hủy hoại đời mình.Tới đây ta cảm nhận được phần nào cái hay, cái nhìn sắc sảo của Nam Cao với chế độ đương thời cũng như quan điểm sáng tác của ông.

Ra đời cách đây khoảng 80 năm, đến nay tác phẩm “Chí Phèo” của nhà văn Nam Cao vẫn còn nguyên giá trị, nhắc nhở con người sống phải hiền hòa, biết yêu thương nhau, luôn làm điều thiện. Những nhân vật Chí Phèo, Bá kiến, Thị Nở... đã ăn sâu vào tiềm thức nhân dân. Ngày nay, ai đó nham hiểm, độc ác, tàn nhẫn, dân gian gọi là Bá Kiến đời mới, còn những kẻ hay rượu chè bê tha, ăn vạ, chửi càn thì khẳng định luôn đúng là “Chí Phèo”. Người phụ nữa nào kém duyên giống nhân vật Thị Nở , tốt bụng dân gian lại có cách nói hài hước, dễ thương “ trông xa cứ tưởng nàng Kiều, đến gần mới biết người yêu Chí Phèo”.

Để được vào thăm, tìm hiểu nhà Bá Kiến, cũng như đời sống sinh hoạt của mgười dân làng Vũ Đại, nay là thôn 4 xã Hòa Hậu huyện Lý Nhân tỉnh Hà Nam, đoàn chúng tôi phải để xa ngoài đường cái đi bộ vào trong làng. Tại đây, chúng tôi có thêm những thông tin về nhà văn Nam Cao cũng như một số nhân vật trong các tác phẩm văn học của ông.

Nhà văn Nam Cao tên thật là Trần Hữu Tri sinh năm 1915. Ông bắt đầu viết văn từ năm 22 tuổi, tác phẩm đầu tay là “Cảnh cuối cùng và hai cái xác”. Năm 27 tuổi Nam Cao in tập truyện ngắn đầu tay “Đôi lứa xứng đôi” sau này truyện ngắn đó được đổi tên thành  “Chí Phèo”. Năm 1943, Nam Cao gia nhập Hội văn hóa cứu quốc, hai năm sau ông được bầu làm chủ tịch xã Đại Hoàng huyện Lý Nhân tình Hà Nam. Năm 1947, ông lên Việt Bắc theo lời mời của đồng chí Xuân Thủy (người phụ trách báo “Cứu quốc”, sau này là Bộ trưởng Bộ Ngoại giao) cũng thời gian này ông gia nhập Đảng Cộng sản Đông Dương. Năm 1950 ông tham gia chiến dịch Biên giới. Đến năm 1951,Nam Cao tham gia cùng  đoàn công tác thuế nông nghiệp tại Liên khu III. Ngày 30.11.1951 Nam Cao cùng đồng đội bị giặc phục kích và hy sinh tại cánh đồng Mưỡu Giáp, xã Gia Xuân huyện Gia Viễn tỉnh Ninh Bình, khi ấy nhà văn mới 36 tuổi. Cuối năm 1996, sau gần nửa thế kỷ, di hài nhà văn được đưa về an táng trọng thể tại quê nhà, trên chính mảnh đất rộng khoảng 3 sào trước đây là của Lão Hạc một nhân vật nổi tiếng trong truyện ngắn Lão Hạc của Nam Cao.

Tại thôn 4, xã Hòa Hậu ngôi nhà gỗ của Bá Kiến (một nhân vật nổi tiếng trong truyện ngắn Chí Phèo của Nam Cao) vẫn còn giữ được khá nguyên vẹn dù được xây dựng từ năm Giáp Thìn (1904) trên thửa đất rộng gần 900m2. Ngôi nhà 3 gian, khung bằng gỗ lim, với 4 hàng cột, mỗi hàng có 4 cột gỗ lim, có chân kê bằng đá tảng, mái lợp ngói, cửa bức bàn, phía trước có hiên rộng, có bức dại bằng gỗ che mưa, nắng cho ngôi nhà thêm phần kín đáo, mát mẻ. Chị Trần thị T vợ của một cán bộ xã Hòa Hậu là người trông coi ngôi nhà Bá Kiến cho biết; Người  khởi dựng nên ngôi nhà gỗ này là cụ Cựu Hanh, sau đó ông Trần Duy Bính (Nghị viên Bắc Kỳ) là người được Nam Cao xây dựng thành nhân vật Bá Kiến mua lại. Nếu như ông Trần Duy Bính mua căn nhà ấy bằng bạc, thì con trai ông Bính là Trần Duy Tảo - trong tác phẩm Chí Phèo là nhân vật Lý Cường con trai Bá Kiến lại phải bán ngôi nhà ấy đi vì cờ, bạc. Trải qua hai đời chủ nữa, năm 2007 Nhà nước lưu giữ ngôi nhà cho đến nay.

Từ xa xưa, làng vũ Đại đã có nghề bán cá kho. Ngày nay nhân dân trong làng vẫn phát huy được nghề cá kho cổ truyền. Xung quanh ngôi nhà Bá Kiến có nhiều cơ sở sản xuất, chế biến cá kho đang hoạt động.Những cơ sở này khôn khéo, mượn sự nổi tiếng của “Chí Phèo”, của  làng “Vũ Đại” để  trưng biển quảng cáo, quảng bá cho sản phẩm cá kho của quê mình nhằm mục đích bán được nhiều hàng hơn, đó là; Cá kho cổ truyền làng Vũ Đại quê anh Chí. Một người dân ở đây cho biết, giờ đây cá kho làng Vũ Đại  xã Hòa Hậu huyện Lý Nhân tỉnh Hà Nam, đã được nhiều khách hàng trong Nam, ngoài Bắc ưa chuộng, nhất là vào dịp lễ, Tết cổ truyền của dân tộc thì số lượng cá kho ở đây được tiêu thụ nhiều hơn.

Với những đóng góp to lớn cho sự nghiệp cách mạng kháng chiến và văn học, Nam Cao đã được Đảng, Nhà nước truy tặng Huân chương kháng chiến chống Pháp hạng Nhất, giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật đợt I (năm 1996)