Nguyễn Nguyên Tản

LTS: Trong mấy chục năm gần đây, thi pháp học được vận dụng vào lĩnh vực nghiên cứu phê bình văn học, đem lại cho khoa học nghiên cứu văn học luồng sinh khí mới. Tuy nhiên, cả người sáng tác lẫn người thưởng thức không phải ai cũng hiểu đúng về nó, dẫn đến việc sử dụng có phần tùy tiện. Văn nghệ Phố Hiến xin giới thiệu bài viết của Thạc sĩ lý luận văn học Nguyễn Nguyên Tản để bạn đọc tham khảo.

Bài viết gồm hai phần: 1. Khái niệm thi pháp và thi pháp học; 2. Ý nghĩa của thi pháp học trong đời sống văn học hiện nay.

1. Khái niệm thi pháp và thi pháp học

Thi pháp học là bộ môn cổ xưa nhất, đồng thời cũng là bộ môn hiện đại của khoa học nghiên cứu văn học, đang đem lại cho khoa học nghiên cứu văn học những luồng sinh khí mới.

- Trước hết cần phải hiểu khái niệm: Thi pháp là gì dẫn đến khái niệm thi pháp học.

Trong rất nhiều cách hiểu, cách tiếp cận thi pháp, chung quy có hai cách hiểu chủ yếu:

Cách hiểu thứ nhất: Thi pháp là nguyên tắc, biện pháp chung làm cho văn bản, phát ngôn trở thành tác phẩm nghệ thuật. Theo cách này, ngành nghiên cứu thi pháp trở thành lý luận văn học và người ta cũng thường gọi là “thi học”.

Cách hiểu này không thỏa đáng. Bởi vì thi pháp học chỉ là một phạm vi nhất định của lý luận văn học. Huống nữa, đã và đang có một quan niệm mới về lý luận văn học: Bất cứ một tư tưởng nào có ý nghĩa, tác dụng giải thích được các hiện tượng văn học đều là lý luận văn học, chẳng hạn như phân tâm học, ký hiệu học, mỹ học về văn học… Lý luận văn học được hiểu rộng như vậy thì không thể đồng nhất thi pháp với lý luận văn học được.

Cách hiểu thứ hai: Thi pháp là hệ thống các nguyên tắc, phương pháp, phương tiện tạo nên thế giới nghệ thuật của nhà văn, thể hiện bản chất thẩm mỹ, tài năng sáng tạo của nhà văn, thể hiện đặc điểm của một thời kỳ văn học, một trào lưu văn học. Một cách khái quát, thi pháp là toàn bộ những gì tạo nên giá trị nghệ thuật của tác phẩm. Theo cách hiểu này, thì thi pháp học là bộ môn nghiên cứu về thi pháp. Nói cụ thể hơn, thi pháp học là một bộ phận chuyên biệt của nghiên cứu văn học, chuyên nghiên cứu tính đặc thù và các nguyên tắc nghệ thuật của văn học.

Có thể nêu ra một số định nghĩa tiêu biểu về thi pháp học theo cách hiểu thứ hai này như sau:

Girmunxki (nhà lý luận văn học Nga) định nghĩa: “Thi pháp học là khoa học nghiên cứu thi ca (văn học) với tư cách là một nghệ thuật”. Đây là định nghĩa cô đúc nhất mà mọi định nghĩa khác đều chỉ là sự khai triển khác nhau của nó. Chẳng hạn, Vinograđop cụ thể hóa: “Thi pháp học là khoa học về các hình thức, các dạng thức, các phương tiện, phương thức tổ chức tác phẩm của sáng tác ngôn từ, về các kiểu cấu trúc và các thể loại tác phẩm văn học”. Từ điển bách khoa văn học giản yếu Nga cũng ghi: “Thi pháp học là khoa học về cấu tạo của tác phẩm văn học và hệ thống các phương tiện thẩm mỹ mà chúng sử dụng”. PônValevy (nhà lý luận phương Tây) cho rằng cần phải có những công trình nghiên cứu thi pháp và gọi bằng thi pháp học. Ông nói: “Chúng tôi cho rằng tên gọi thích hợp sẽ là thi pháp học, nếu như hiểu từ đó trong ý nghĩa từ nguyên học, tức là tên gọi chỉ tất cả những gì liên quan tới sáng tạo, tức là sự tạo thành, kết cấu tác phẩm văn học mà ngôn từ của chúng vừa là thực thể vừa là phương tiện, chứ không phải là với ý nghĩa hẹp hơn như là tập hợp các quy tắc mỹ học liên quan đến thi ca”.

Từ nhiều định nghĩa trên, ta có thể kết luận: Thi pháp học là bộ môn nghiên cứu tất cả mọi phương diện của hình thức nghệ thuật, mọi nguyên tắc, phương tiện tạo thành nghệ thuật cũng như sự vận động, phát triển lịch sử của chúng.

- Đối tượng, mục đích của thi pháp học

Đối tượng nghiên cứu của thi pháp học như định nghĩa mà Grimuxki đã nêu rõ: Thi pháp học đòi hỏi nghiên cứu tác phẩm văn học như một hiện tượng của nghệ thuật. Nó nghiên cứu tất cả mọi phương diện của hình thức nghệ thuật, mọi nguyên tắc phương tiện tạo thành nghệ thuật cũng như sự vận động phát triển lịch sử của chúng.

Nhiệm vụ của thi pháp học là “miêu tả và giải thích tác phẩm văn học” (M.Pôliacốp)

Mục đích nghiên cứu thi pháp: Hình thức văn học suy cho cùng là hình thức chiếm lĩnh đời sống, tức là hình thức nhìn và cảm nhận đời sống. Lịch sử văn học là lịch sử tiến hóa của hình thức cảm nhận và biểu hiện ấy. Bakhtin viết: “Không hiểu hình thức mới của cái nhìn thì không thể hiểu đúng được những điều nhận thấy và được phát hiện ra đầu tiên ở cuộc sống nhờ cái hình thức ấy”. Vì vậy mục đích nghiên cứu của thi pháp học cuối cùng là từ việc nghiên cứu hình thức văn học mà khám phá ra sự vận động lịch sử của văn học trong quá trình thực hiện các chức năng của nó, là khám phá ra vẻ đẹp của văn học.

2. Ý nghĩa của thi pháp học trong đời sống văn học hiện nay

Với thi pháp học hiện đại, lần đầu tiên hình thức văn học được hiểu như là hình thức mang nội dung, có tính toàn vẹn, chỉnh thể và có quá trình phát triển, tiến hóa. Nghiên cứu hình thức là nhằm nắm bắt cái nội dung được biểu hiện nhờ hình thức đó.

Với khái niệm hình thức mang nội dung, người ta nhận thấy cả một lĩnh vực hình thức văn hóa rộng lớn phong phú, đa dạng hình như chưa được tìm hiểu bao nhiêu, từ đó mở ra triển vọng, nghiên cứu mới cho văn học. Về mặt này, nghiên cứu thi pháp chính là đi tìm một cách tiếp cận mới để khám phá sự phong phú, đa dạng và hấp dẫn của văn học.

Khác với thi pháp học truyền thống là thi pháp học sáng tác, thi pháp học hiện đại chủ yếu là thi pháp tiếp nhận văn học. Nếu như thi pháp học sáng tác đáp ứng chủ yếu cho một số ít người sáng tác thì thi pháp tiếp nhận đáp ứng yêu cầu phổ biến của số đông người đọc. Hơn bao giờ hết, nhu cầu tiếp nhận văn học quá khứ, văn học hiện đại của dân tộc và nhân loại trở nên hết sức bức thiết, bởi sự giao lưu văn hóa đang đặt mỗi cá nhân trước một gia tài văn học đồ sộ. Con người phải hiểu di sản văn học dân tộc mình và tiếp thu văn học dân tộc khác, họ cần phải có cái chìa khóa để mở ra các kho tàng xa lạ (Thi pháp học là cái chìa khóa ấy). Mặt khác, văn học hiện đại với xu thế cá tính hóa ngày càng cao, ngôn ngữ văn học càng độc đáo, ít lặp lại, cũng đòi hỏi không ngừng khám phá các ngôn ngữ mới, hình thức mới. Chính vì vậy mà thi pháp học hiện đại nghiêng về phía nghiên cứu tiếp nhận, đang được sự hưởng ứng rộng rãi của bạn đọc.

Đối với nhà trường đại học và trung học, đặc biệt là các khoa ngữ văn đại học và cao đẳng sư phạm, nó có nhiệm vụ truyền thụ cách cảm nhận, lý giải văn học cho thế hệ trẻ, thi pháp học là bộ môn rất cần thiết. Nó giúp sinh viên biết đi từ cảm nhận hình thức để nắm bắt nội dung, tránh được cách hiểu suy diễn chủ quan, hoặc cách phân tích xã hội học tầm thường xa lạ với bản chất thẩm mỹ của văn học.

Trong văn học, yếu tố hệ thống nghệ thuật là biến đổi mạnh nhất, do sự bắt buộc văn học phải thường xuyên đổi mới. Cho nên sự đổi mới hình thức nghệ thuật là hợp quy luật. Vì vậy, không nghiên cứu thi pháp thì không thể thấy được sự đổi thay của văn học. Mặt khác, người đọc có “sức ỳ” rất lớn, thông thường thấy cái mới lạ là chưa chấp nhận ngay, dễ có “dị ứng” trước những tìm tòi mới lạ về hình thức nghệ thuật (chẳng hạn trường hợp truyện của Nguyễn Huy Thiệp, thơ của Vi Thùy Linh gần đây). Do đó phải nghiên cứu thi pháp để thấy được sự vận động của văn học.

Sự phát triển của khoa học hiện đại đòi hỏi phải phân hóa các ngành nghiên cứu nhằm đi vào khám phá các hiện tượng của thế giới một cách chuyên sâu. Sự phân hóa nội bộ của khoa nghiên cứu văn học đến nay vẫn tiến hành chậm chạp. Điều này có lý do trong đặc điểm của khoa văn học, cũng có tác động của những quan điểm bảo thủ, cho rằng “chia nhỏ” khoa học ra sẽ ảnh hưởng xấu đến việc nghiên cứu một cách toàn vẹn. Sự thực thì ngược lại, nếu thiếu phân ngành, chia nhánh, thiếu sự phân tích chuyên sâu thì nghiên cứu văn học mãi mãi giẫm chân tại chỗ, tự làm đầy với những hiện tượng khác nhau, nhưng thiếu năng lực khám phá quy luật nội tại của chúng trên nhiều cấp độ. Đi sâu vào các vấn đề thi pháp học có tác dụng nâng cao trình độ chung về nghiên cứu văn học và hoàn thiện môn phê bình văn học.